अखंड चालणारा प्रवास!

ईश्वर असतो निसर्गात! आपल्या जगण्यातल्या प्रत्येक क्षणात.

आपल्या आजूबाजूच्या कणाकणात. आपल्या माणसांच्या निर्हेतूक आपलेपणात.

हे ‘आपलं’ वाटणं असतं ना ते स्थळ, काळ आणि सीमेच्याही पलीकडे असतं.

अशा या खूप साऱ्या आपल्या वाटणाऱ्या माणसांनी माझं विश्व समृद्ध आहे!

असंच आज एक आनंदाचं देणं कबिराचं..!

साधंसुधं माणूसपण शोधणारं तत्वज्ञान शोधणारा कवी. काय आहे कबीराचं म्हणणं? जगण्याच्या प्रवाहात आपल्याला झालेल्या साक्षात्कारासह जगाला सामावून घेणं आहे हे काव्य म्हणजे. शब्दांचे बोट धरून आपण अलगद उतरतो  त्याच्या अनुभवांच्या प्रदेशात..मनाला उमगतो..त्याच्या जगण्यातून उलगडत गेलेला त्याचा काळ, त्याच्या जगण्याचा परिसर, त्यावेळेस असलेली माणसं, त्यांचं जगणं, आचार, विचार,जाणिवा,संघर्ष..इतिहासाच्या पानावर असलेलं ते जग थेट जागं होतं आपल्या मनाच्या कॅनव्हासवर!

ईश्वरप्राप्तीचा कबिराचा शोध.. त्या मार्गावरून जात असतांना साक्षीभावाने त्याने घेतलेले जीवन अनुभव, त्या अनुभवांकडे सजगपणे बघणारे, त्यांचा अर्थ लावणारे त्याचे सुजाण मन आणि त्या जगण्यातून शब्दबद्ध झालेलं त्याचं काव्य. स्वत:चं आयुष्य जगता जगता आपल्या आजूबाजूला असलेल्या परिस्थितीची किती नेमकी जाणीव त्याला होती.सर्वसामान्य लोकांच्या मर्यादा, कुवत ओळखून त्यांच्याही आयुष्यात बदल घडून यावा यासाठी आपली कळकळ व्यक्त करणारा कबीर जे जे उत्कटपणे सांगावेसे वाटतेय ते ते सगळे स्पष्टपणे सांगत जातो. मनाला जे काही पटले, रुचले ते स्वीकारत आणि न पटलेले परखडपणे नाकारत. समाजातल्या सगळ्यांना सोबत घेऊन. निर्गुण ईश्वराचा शोध घेतांना आलेल्या जगण्यातल्या अनेक अनुभवांचे वेगळेपण त्याच्या काव्यात आहे.

खरंच, आपल्यालाही प्रत्यक्ष जगण्यातूनच तर उलगडत जातात ना आपल्याही आयुष्याचे अनेक अर्थ..कबीर वाचायचा यासाठी. इतिहास आणि वर्तमानाचा धागा जोडतांना जाणवते की सगळं काही बदललं तरी माणसांच्या जगण्या वागण्याच्या पद्धतींमध्ये एक अंतर्गत सुसंगती आहे. प्रत्येक अनुभव स्वत:च घेऊन बघावा लागतो असे नाही. दुसऱ्यांचा अनुभव आणि त्यांची जगण्याची शहाणी नजर समजून घेता आली तर त्यात वाईट काहीच नाही. अनुभव हे अनुभव असतात.परिस्थिती आणि दृष्टी वेगवेगळी असली तरी त्यामुळे त्या अनुभवाची प्रत कोणाला ठरवता येत नाही. त्या अनुभवांच्या प्रकाशात आपल्या दृष्टीचा परीघ वाढवायचा की नाही हे मात्र आपल्यालाच ठरवावे लागते.

दुसऱ्या कोणाचं जाऊदे, प्रत्यक्ष आपल्या स्वत:च्या जगण्याला तरी भिडतो का आपण सच्चेपणाने?

आपल्या समोर आलेली परिस्थिती आहे तशी स्वीकारून आपण आपलं जगणं आपल्यासाहित सगळ्यांसाठी सोपं करू शकतो. मला वाटतं,जगता जगता आपलं आणि इतरांचं आयुष्य सुंदर बनवणं म्हणजेच तर ना अध्यात्म?

ईश्वराचा शोध! हा प्रत्येकाचा वेगळा आणि स्वत:साठीचा असतो. प्रत्यक्षात आपण काय करतो? तर इतर कोणाच्यातरी निष्कर्षावर आधारलेल्या खुळचट कल्पना कुठलीही चीकित्सा न करता मनाशी घट्ट धरून ठेवतो. ‘संसार’ ही ईश्वर शोधातल्या रस्त्यावरची सगळ्यात मोठी अडचण,असे कोणीतरी सांगितलेले अंतीम सत्य आहे असे मानून चालतो.

‘संसार’,‘माया’,’मोह’,’मोक्ष’ या शब्दाचेही असेच काहीसे ओझे आपल्यापैकी अनेकांच्या मनावर असते. असे काही शब्द ऐकून मनावर आलेले दडपण ना पेलवते,ना फेकून देता येते.

आपल्याला जगणे आवडते..आनंदी राहायचे असते. रोजचा उगवणारा दिवस अनेक आनंद,चिंता,काळज्या,व्यथा वेदना,लोभ,मोह,मत्सर,स्पर्धा सगळा तोचतोचपणा घेऊन येतच असतो की आपल्या पुढे..तो काही ‘माया’ म्हणून उगवायचा थांबत नाही. आणि ही सारी ‘माया’ आहे असे कितीही समजले तरी आपल्याला आतून आनंदी राहायचे असते..सुखी व्हायचे असते..सुखी होण्यासाठी या कशातही न अडकता जगता यायला हवे असेही सांगितले जाते..

असे निर्लेप होऊन जगायचे? खरंच असे जगता येते? मनाला तर किती आणि काय काय हवे असते! सकारात्मक आणि नकारात्मक भावनांच्या विविध छटा आणि रंग सर्वसामान्य माणसांच्या जगण्याला व्यापून असतात. त्यानुसार लोक अभिव्यक्त होत असतात. खरेतर हा अगदी रोजच्याच जगण्याचा भाग असतो पण सो कॉल्ड लोक यालाही मायाच म्हणतात. पण ही जी काही माया आहे तिच्यामुळे आमचं जगणं सुंदर आहे ना! ती आवडतेय ना आम्हाला! प्रत्यक्ष जगतांना एखादी भावना अनुभवणे हेच मुळी जिवंत असल्याचे लक्षण नाही का?

पण मला वाटतं आपली चूक एखादी गोष्ट नीट समजून न घेतल्यामुळे होते. ‘अधात्म’ सुद्धा आपण चुकीच्या पद्धतीने समजून घेतो. परिणाम असा होतो की येणारे क्षण तर थांबवता येत नाहीत आणि मन मात्र अपराधीपणाच्या ओझ्याखाली दबून जाते. महाभारतातल्या, रामायणातल्या गोष्टींवरून काय समजते? कारण ते महाकाव्य म्हणजे इतिहासातील माणसांची आणि घटनांची मौखिक परंपरेतून आलेली बीजे आपल्या कल्पनाशक्तीने फुलवणारी कवी कल्पनाच होती. प्रत्येक गोष्टीतून,माणसांच्या जगण्यातून व्यक्त होणारे जगण्यातले विविध भाव आणि त्यांना स्पर्श करणारे वेगवेगळ्या वृत्ती-प्रवृत्तींच्या लोकांचे जीवन. रामायण,महाभारतातली वेगवेगळी पात्रं आपल्या आजूबाजूला आजही वावरतांना दिसतात! रामाची गोष्ट आपल्याला आवडते पण तरीही कृष्ण आपल्याला जास्त जवळचा वाटतो कारण पाप आणि पुण्य या नैतिक कल्पनांच्या समाजमान्य चौकटी पलीकडे जाऊन पोहोचणारे त्याचे चरित्र!  

अध्यात्म म्हणजे आयुष्याकडे,जगण्याकडे पाठ फिरवणं नाही तर जगण्यातल्या प्रत्येक अनुभवला निर्लेप मनानं सामोरं जाणं, म्हणजे कोणत्याही पूर्वग्रहांशिवाय तो स्वीकारणं मग तो अनुभव कोणा व्यक्तीबद्दलचा असो की परिस्थितीबद्दलचा. सजग राहून आपल्याला फक्त वर्तमानातला तो क्षण, तो अनुभव घेता यायला पाहिजे. तो घ्यावा कसा? यासाठी लोकांना रस्ता विचारणं यात काही चूक नाही पण केवळ परंपरेने घालून दिलेले आहेत म्हणून असे संकेत कोणताही प्रश्न मनात निर्माण न होता मान्य करणे हे स्वत:वरच अन्याय करण्यासारखं नाही का?

डोळसपणे आयुष्याकडे बघणे आणि मनातल्या प्रश्नांचा पाठपुरावा करतांना नको असलेल्या गोष्टींचं ओझं फेकून देण्याची हिंमत स्वत:मध्ये येणे हेच तर आपल्या ध्येयापर्यंत जाता जाता खरं शिकणं! चुकत,पडत,धडपडत, स्वत:ला जखमी करून घेत शिकण्यातून जे शहाणपण मिळतं ते माणसाला खऱ्या अर्थाने जगण्याचं समाधान देतं. आपल्या मनातल्या रूढ समजुतींना थेट तपासून घेण्याचं शहाणपण. आपल्या प्रश्नांची आपली आपण उत्तरं शोधण्याचं बळ या शिकण्यातून मिळते. आज आपल्या आजुबाजूचं जग इतकं मायावीपणे बदलत असतांना, माणसांच्या मनाचा,विचारांचा थांग शोधतांना आपल्यालाही थोडा चौकटी बाहेरचा विचार करता यायला हवाय. स्वत:बरोबरच इतरांचा देखील निर्लेपपणे विचार करता यायला हवाय. आपण फक्त स्वत:च्या जगण्याचा विचार करतो,आनंदाचे मार्ग केवळ स्वत:कडे वळवून घेतो. आपलं चुकतं ते इथेच! कारण आनंदाचा उगम आपल्या आत असतो तो अनेक अंगाने वाटांने विस्तारत खूप दूरवर जाऊन पोहोचला तर तो आनंद कितीतरी पटीत वाढतो. त्याला अनेक वाटा,उपवाटा फुटायला हव्यात. असे सहजतेने देता घेता येणारे आनंदाचे क्षण म्हणजे खरे अध्यात्म.

कबीराचे दोहे वाचता वाचता मनात असे असंख्य विचार आले.

वाचल्यानंतर काही आपल्याला समजतं,आवडतं, पटतं..आणि काही गोष्टी कधी कधी पहिल्यांदा वाचतांना समजतदेखील नाहीत.विचार सुरु होतात मात्र. कबीर जेव्हा वागण्यात, जगण्यात उतरेल तेव्हा पुन्हा नव्याने भेटेल कदाचित. अखंड चालणारा प्रवास आहे हा...!